صنعت ساخت و ساز یکی از مهمترین و اشتغالزاترین صنایع کشور است. بنابراین، توجه به مسائل مربوط به ایمنی و سلامت شغلی کارگران و کارکنان در این صنعت مهم می باشد. از آنجا که فعالیت های عمرانی بسیار متنوع و پیچیده می باشند، ریسک فراوانی در اینگونه فعالیت ها مشاهده می شود . لذا، آثار و تبعات عدم رعایت ایمنی و پیشامد حوادث برای گروه های ذینفع بسیار پر هزینه و بعضاً غیر قابل جبران خواهد بود.
از آنجا که یک حادثه ساختمانی می تواند از نظر اقتصادی و اجتماعی خساراتی به فرد و اجتماع وارد کند، این نتیجه عاید می گردد که جلوگیری از حوادث ساختمانی ، قسمتی از منابع مالی و انسانی جامعه را که از عوامل تولید اقتصادی هستند حفظ می نماید و از فشارها و ناراحتی های روانی کارگران حادثه دیده و خانواده آنها و جامعه جلوگیری به عمل می آورد. بنابراین اگر چه فهم خوبی از گستردگی و الگوی حوادث در صنعت ساختمان در دنیا وجود داشته ولی بررسی های مختصری با توجه به محدوده کاملی از فاکتورهای مؤثر مدیریتی، کارگاهی و فردی وجود دارد. با این پیش زمینه ما به دنبال شرح گستره ای از فاکتورهای درگیر در حوادث ساختمانی با هدف توضیح فرایندهای علت و معلولی حوادث شامل سهیم بودن فاکتورهای سیاستی، مدیریتی، کارگاهی و فردی هستیم.

عوامل تأثیرگذار بر ایمنی کارگاه

برای شناسائی عوامل مؤثر و میزان تأثیر آنها بر ایمنی و سلامت شغلی در کارگاه های ساختمانی در ایران، با توجه به مروری بر ادبیات نظری خصوصا تحقیقات صورت گرفته در سنگاپور و چین و همچنین استفاده از نظرات کارشناسان و متخصصان حرفه ای و دانشگاهی تعدادی از عوامل ، مؤثر بر ایمنی کارگاه استخراج گردیدند. در این تحقیق 5 رده کلی مختلف از عوامل شامل عوامل خط مشی، فرآیند، مدیریت، کارکنان و انگیزشی به کار گرفته شد. عامل فرآیند یک عامل تکنیکی است و بقیه عوامل جزو عوامل سازمانی هستند. در حقیقت معیارهای مربوط به عامل مدیریت با استفاده از تعدادی از معیارهایی که در ابتدا در مدل سنگاپور جزو عامل کارکنان بودند و در عین حال در دسته بندی جدید جزو عامل مدیریتی قرار می گرفتند، استخراج گردیدند. علاوه بر این تعدادی از معیارها و متغیرها نیز از تحقیقات چینی ها به کار گرفته شد و در این پنج دسته با توجه به حوزه مربوطه توزیع گردیدند. حال به شرح عوامل به کار گرفته شده در این مدل می پردازیم :

عوامل سیاستی و خط مشی

سیاست ها و قوانین ایمنی تأثیر زیادی بر میزان ایمنی یک کارگاه ساختمانی دارند. قوانین چارچوبی را تشکیل می دهند که سلامت و ایمنی بر اساس آنها کنترل و تنظیم می شود. تمام مدیران پروژه باید از این قوانین و قواعد پیروی و آن را اجرا کنند و برای متخلفان جریمه در نظر گرفته شود. به غیر از ضعف فرهنگ سازمانی در بخش ایمنی تؤام با تعاریف ناکارآمد مسئولیت های ایمنی و همچنین دستورالعمل های نامناسب ایمنی؛ نبود سیاست های مناسب هم در زمینه ایمنی منتج به عملکرد ضعیف کارگاه های ساختمانی از لحاظ ایمنی می شود. قوانین و اعمال آنها تأثیر به سزایی بر ایمنی ساخت و ساز دارند. لذا، باید قوانین ایمنی را هنگام طراحی فعالیت های شغلی و تعیین سیاست های شرکت، به طور جدی در نظر گرفت.
یکی دیگر از فاکتورهای محرک برای خط مشی و سیاست، تبلیغ و ترویج شناخته شدن ایمنی کارگاه ساختمانی از طریق گواهینامه سیستم مدیریت ایمنی و سلامت شغلی است. این موضوع با اطمینان از اینکه شرکتها الزامات "برنامه ارزیابی ایمنی و سلامت شغلی " را برآورده می کنند، قابل دستیابی می باشد. هدف اصلی این گواهینامه، تشویق و بهبود در آگاهی از ایمنی، ترویج شیوه های کاری ایمن و بالابردن استانداردهای ایمنی صنعت ساختمان می باشد.
از طرفی دیگر با افزایش اعتماد بر بیمه، پیمانکاران تمایل دارند که مسئولیت خود در پرداخت غرامت را بر عهده شرکت های بیمه گذاشته و توجه کمتری به ایمنی داشته باشند. لذا، از مهیا کردن آموزش مناسب ایمنی در کارگاه و نظارت کافی بر کارگران امتناع می ورزند.

عوامل فرآیندی

عامل فرآیند مربوط به فرآیند انجام کارها توسط کارکنان ساختمانی است که ممکن است برای سلامت و ایمنی آنها مضر باشد. بعضی از سازمان ها و افراد هنگام انجام وظایف و کارهایشان ناخواسته فعالیت های خطرناک انجام می دهند. نکته اصلی برای مدیریت عوامل فرآیندی توجه به کارایی کنترل بر تعداد زیادی از پیمانکاران فرعی در کارگاه های ساختمانی است. زیرا فعالیت های متنوع و گوناگون در ساختمان سازی بسیار زیاد است و بالتبع مجریان اینگونه فعالیت ها نیز متنوع می باشند. لذا، با تعدد پیمانکاران فرعی در کارگاه احتمال وقوع حوادث نیز افزایش می یابد. زیرا احتمال عدم ارتباطات، هماهنگی و کنترل افزایش می یابد و حتی ممکن است پیمانکاران تمام مسئولیت های خود را به پیمانکاران فرعی محول کنند، بدون اینکه مطلع باشند که آن پیمانکاران قادر به مهیا کردن یک محیط کاری ایمن هستند.
روش های گوناگون ساخت و ساز نیاز به استانداردها و انتظارات ایمنی مختلفی دارند. حوادث در کارگاه های ساختمانی به علل مختلفی مانند: شرایط کاری خطرناک در ارتفاع، برخورد با اشیاء یا افتادن بر روی اشیاء، شرایط کار با نور کم، مدفون شدن به علت ریزش زمین هنگام گودال کندن، سقوط داربست و سکوهای کاری آنها، خطرات هنگام بالابردن اشیاء، برق گرفتگی، آتش سوزی، نبود مسیرهای دسترسی مناسب و آموزش و تحصیلات نامناسب، اتفاق می افتند. بعلاوه، استفاده از ابزار و تجهیزات نامناسب نیز سبب حوادث می شوند. ارتباطات مناسب و انتقال اطلاعات بین مدیریت و کارکنان منجر به بهتر شدن استانداردهای ایمنی و بهبود در دستیابی به سیاست ها و خط مشی های ایمنی می شود. یکی دیگر از فعالیت های مربوط به فرآیند مثل کارکردن با مواد خطرناک مانند زباله های شیمیایی و سمی است که می توانند باعث خطر شوند. لذا، کارکنان باید آموزش های مناسب را دیده باشند و اطلاعات مناسب درباره نوع مواد شیمیایی ای که با آن کار می کنند، داشته باشند و همچنین تجهیزات محافظتی مورد نیاز نیز برای آنها تدارک دیده شده باشد.

مختصری از قوانین ایمنی ساختمان

شرایط کارگاه استاندارد وسعت کارگاه برای هر فرد کارگر12 متر مکعب است. و اگر فاصله زمین تا سقف 3 متر باشد، سطح مورد نیاز هر کارگر 4 متر مربع در نظر گرفته می شود. در صورت وجود ماشین آلات در کارگاه فضا به کارگاه افزوده می شود. کف کارگاه باید صاف ، قابل شستشو، غیر لغزنده و بدون برآمدگی بوده تا از آسیب به کارگر جلوگیری کند . همچنین جهت سنگفرش آن باید از بتون های چهار گوش استفاده کرد. در صورت وجود وسایل حمل و نقل داخل کارگاهی لازم است محل مناسب با خط کشی ایمنی تعبیه شود. 

شرایط نرده یا حفاظ های کارگاهی

کلیه پرتگاه ها و محل هایی که احتمال سقوط کارگر وجود دارد باید نرده گذاری شود. این مکان ها شامل: اطراف پله ها، اطراف کانال های زیرزمینی و کناره های آدم رو می باشند. نرده ها باید از جنس آهن ، پروفیل و یا به طور کلی مقاوم بوده و دارای ارتفاع حداقل 90 سانتی مترو به فاصله 2 متر از یکدیگر دارای پایه مقاوم متصل به زمین باشند.

شرایط پله

هر پله باید دارای طول ، عرض و ارتفاع مناسب بوده تا از بروز حادثه جلوگیری کند . طول حداقل 90 سانتیمتر ، عرض حداقل 33 سانتیمتر و ارتفاع 14 تا 33 سانتیمتر از شرایط یک پله مناسب است . ارتفاع همه پله ها باید با هم برابر باشند تا شرایط ایمنی را به وجود آورند. فاصله بین دو پاگرد پله نباید از 3 متر و 75 سانتیمتر بیشتر باشد . و در صورت داشتن طول بیشتر از 2 متر و25 سانتیمتر علاوه بر داشتن نرده جانبی از نرده وسط هم برخوردار باشد . در صورت برخورداری از رم یا سطح شیبدار نباید شیب آن بیشتر از 10 درجه باشد .

روشنایی ساختمان

یکی از مهمترین مباحث محیط فیزیکی کار را نور و روشنایی تشکیل می دهد که ارتباط نزدیکی با ایمنی ساختمان دارد . از نور نه تنها برای رؤیت اشیا و انجام کارها ، که از آن به عنوان عاملی برای ایجاد یک محیط کار مطبوع استفاده می شود . علاوه بر آن میزان روشنایی رابطه مستقیمی با افزایش بازدهی کار افراد دارد. برای تأمین روشنایی محیط ، اولویت با نور طبیعی است و در صورت عدم کفایت از نور مصنوعی استفاده می شود . تحقیقات انجام شده نشان می دهد که حداقل نور در محیط کارگاه و خارج از آن 20 ، عدم لزوم تشخیص جزئیات 50 ، تشخیص متوسط جزئیات 200 و تشخیص دقیق جزئیات lux300 می باشد .

شرایط نردبان

نردبان ها به طور کلی به دو دسته ثابت و متحرک تقسیم می شوند و نردبان متحرک به دو صورت یک طرفه و دو طرفه وجود دارد . که شرایط ایمنی آنها به طور کلی شامل موارد زیر می باشد:
1 . در کلیه نردبان ها از دو پله آخر نباید استفاده کرد .
2 . نردبان یک طرفه باید دارای کفشک باشد . تا لیز نخورد .
3 . زاویه مناسب برای نردبان یک طرفه 75 درجه است .
4 . از رنگ زدن نردبان چوبی باید جلوگیری کرد .
5 . طول نردبان یک طرفه قابل حمل بیشتر از 10متر نبوده و از اتصال دو نردبان به یکدیگر خودداری شود .

رنگ ساختمان

بدون تردید در محیطهای کاری رنگ دارای تأثیر روانی زیادی در افراد می باشد . غیر از آن رنگ در ایمنی و روشنایی محیط نیز دخیل است . انواع رنگها و کاربرد آن ها شامل:
رنگهای گرم مثل قرمز و نارنجی در رختکن ،سلف و آسانسور رنگهای سرد مثل سبز ، آبی و فیروزه ای در ورود و خروج اضطراری . رنگهای روشن مثل کرم ، لیمویی و نیلی در دیوار داخلی صنایع . رنگهای تیره مثل مشکی در مشخص کردن موانع و ایجاد تباین لازم . رنگهای درخشنده مثل سبز ، زرد ، فسفری برای شعار و پوستر ایمنی . علاوه بر آن در محیط های کار تأسیسات و لوله کشی ها با رنگ های زیر مشخص می گردند: بخار: قرمز، آب: سبز ، هوا:آبی ، گاز:زرد ، اسید: نارنجی، قلیا: بنفش، روغن: قهوه ای، خلاء : خاکستری و ماده نفتی با رنگ سیاه

سیستم Earth

جهت تعبیه ایمنی برق در ساختمان ها از سیستم اتصال به زمین استفاده می شود. اکثراً این سیستم از سیم هایی به وجود آمده است که در اطراف ماشین آلات قرار گرفته ، که از این سیم ها یک سیم که اصولاً هادی برق ، ضخیم و معمولاً مسی است ، گرفته شده و داخل حفره ای به نام چاه Earth قرار می گیرد. این چاه باید مرطوب بوده و حداکثر 60 سانتی متر از فونتاسیون ساختمان دور باشد. ( لازم به ذکر است که مقاومت سیم ها یا الکترود ها نباید از 10 اهم بیشتر باشد تا به انتقال سریع برق کمک کند.